Νίκος Ξυλούρης, ο Αρχάγγελος της Κρήτης

Ο Νίκος Ξυλούρης ή Ψαρονίκος, πρίν τριανταδύο χρόνια, στις 8 Φεβρουαρίου 1980, άφησε ένα κενό στις ψυχές όλων των Ελλήνων με το θάνατό του από καρκίνο, σε νοσοκομείο του Πειραιά. Γενήθηκε, στις 07/07/1936, χωρίς η ημερομηνία αυτή να είναι πλήρως επιβεβαιωμένη λόγο της καταστροφής των εγγράφων του χωριού το 1941, στο ορεινό χωριό Ανώγεια Ρεθύμνου από οικογένεια με μουσική παράδοση και πολλούς λυράρηδες. Στα πέντε του χρόνια, όταν οι Γερμανοί έκαψαν το χωριό του, ξεριζώθηκε από τον τόπο του μαζί με τους υπόλοιπους κατοίκους, οι οποίοι μεταφέρθηκαν σε χωριό της επαρχίας Μυλοποτάμου όπου παρέμειναν μέχρι και την απελευθέρωση της Κρήτης. Αδέλφια του είναι οι επίσης γνωστοί μουσικοί της κρητικής μουσικής ο Αντώνης Ξυλούρης (Ψαραντώνης) και ο Γιάννης Ξυλούρης (Ψαρογιάννης).

Σε νεαρή ακόμα ηλικία, με τη βοήθεια του δασκάλου του, πείθει τον πατέρα του να του αγοράσει την πρώτη του λύρα και πολύ γρήγορα αρχίζει να παίζει σε γάμους και πανηγύρια. Στα 17 του, μετακομίζει στο Ηράκλειο και δουλεύει στο νυχτερινό κέντρο «Κάστρο», όμως τα πράγματα δεν ήταν όπως τα περίμενε, καθώς βρέθηκε αντιμέτωπος με τη μόδα της ευρωπαϊκής μουσικής αλλά και των άλλων λυράρηδων που δεν τον έβλεπαν με πολύ καλό μάτι. Τα έσοδά του μόλις και μετά βίας φτάνουν να τον συντηρήσουν και περνά δύσκολες εποχές. Σιγά σιγά, κι ενώ ήδη έχει παντρευτεί την Ουρανία Μελαμπιανάκη, οι Κρητικοί φίλοι του αρχίζουν να οργανώνουν γλέντια για να τον ακούν να παίζει.

Το 1958 ηχογραφεί τον πρώτο του δίσκο «Μια μαυροφόρα που περνά» και στη συνέχεια άλλα τραγούδια σε δίσκους 45 στροφών. Το 1966 το κράτος επιλέγει και στέλνει τον Νίκο Ξυλούρη σε φολκλορικό διαγωνισμό στο Σαν Ρέμο οπού ανάμεσα από δεκάδες συγκροτήματα ο Ελληνας λυράρης παίρνει το πρώτο βραβείο για την ερμηνεία του στο συρτάκι που έπαιξε με την λύρα. Την επόμενη χρονιά ανοίγει στο Ηράκλειο το μουσικό κέντρο «Ερωτόκριτος». 

Το 1969 ηχογραφεί με μεγάλη επιτυχία το δίσκο «Ανυφαντού» και λίγους μήνες αργότερα εμφανίζεται στην Αθήνα, όπου τελικά και μετακομίζει. Γνωρίζεται με τον σκηνοθέτη Ερρίκο Θαλασσινό, που τον συστήνει στον Γιάννη Μαρκόπουλο, με τον οποίο ξεκινά μια λαμπρή συνεργασία, ενώ η γνωριμία του με τον Τάκη Λαμπρόπουλο αποφέρει συμβόλαιο συνεργασίας με την «Columbia». Θέλει να τραγουδήσει τα τραγούδια της πατρίδας του, τα «Ριζίτικα», τον «Ερωτόκριτο». O πρώτος μεγάλος του δίσκος με τίτλο «Ψαρρονίκος - Κρητικά Τραγούδια» περιλαμβάνει επιτυχίες του από 45άρια και ηχογραφήσεις του σε κρητικά κομμάτια. Ακολουθεί η εξαίρετη συνεργασία του με τον Γιάννη Μαρκόπουλο στο συγκλονιστικό «Χρονικό» (σε στίχους K. X. Μύρη). Την επόμενη χρονιά, εκδίδονται τα «Ριζίτικα», σε ενορχήστρωση Μαρκόπουλου (ο δίσκος βραβεύεται από τη Γαλλική Ακαδημία του Σαρλ Κρος).

H φωνή του Ξυλούρη στην καρδιά της δικτατορίας γίνεται σημαία αντίστασης. Το 1972 κυκλοφορεί η «Ιθαγένεια», επίσης του Γ. Μαρκόπουλου σε στίχους K. X. Μύρη. Συμμετέχει στο «Διάλειμμα», πάντα σε μουσική του Μαρκόπουλου και στίχους των K. X. Μύρη, Μ. Ελευθερίου, Γ. Σκούρτη, Ερ. Θαλασσινού και του συνθέτη, ενώ συνεργάζεται με τον Σταύρο Ξαρχάκο στο άλμπουμ «Διόνυσε Καλοκαίρι Μας». Μαζί, συνεχίζουν στο «Αθήναιον», όπου η Τζένη Καρέζη με τον Κώστα Καζάκο παρουσιάζουν το έργο του Ιάκωβου Καμπανέλλη «Το μεγάλο μας τσίρκο», με θέμα την ιστορική διαδρομή της Ελλάδας στα νεότερα χρόνια.

Μέσα από τις ιστορικές αναφορές και τα τραγούδια, εκφράζεται το τεταμένο αντιδικτατορικό κλίμα, το οποίο θα οδηγήσει στην εξέγερση του Πολυτεχνείου. Και εκεί ο Ξυλούρης είναι μπροστάρης. Βρίσκεται κοντά στους αγωνιζόμενους φοιτητές για να τους εμψυχώσει, μοιράζεται το πρόχειρο φαγητό τους και τραγουδά μαζί με τα παλικάρια, που τον κάνουν περήφανο μέσα στη σκοτεινιά της δικτατορίας «Πότε θα κάμει ξαστεριά...». Η αγέρωχη στάση του τον φέρνει αντιμέτωπο με τη χούντα. Οι συναυλίες, οι δίσκοι του, οι ραδιοφωνικές και οι τηλεοπτικές εκπομπές του απαγορεύονται.

Το 1974 κυκλοφορεί η «Συλλογή», με παλαιότερα και καινούρια τραγούδια του Ξαρχάκου: «Πώς να σωπάσω» (στίχοι K. Κινδύνη), «Αυτόν τον κόσμο τον καλό» (στίχοι B. Ανδρεόπουλου), «Γεια σου χαρά σου Βενετιά», «Παλικάρι στα Σφακιά» (στίχοι N. Γκάτσου) και «Ητανε μια φορά» (στίχοι K. Φέρρη).

Εντονη καλλιτεχνική και πολιτικοκοινωνική δραστηριότητα χαρακτηρίζει τον Ν. Ξυλούρη και κατά τη μεταπολιτευτική περίοδο. Τραγουδά το σπουδαίο έργο «Καπνισμένο Τσουκάλι» του Χρήστου Λεοντή - μελοποίηση ποιημάτων του Γιάννη Ρίτσου, γραμμένα κατά την εξορία του στη Λήμνο. Είναι συγκλονιστικός όταν τραγουδά: «Τούτες τις μέρες ο άνεμος μας κυνηγά, γύρω σε κάθε βήμα το συρματόπλεγμα, γύρω στην καρδιά μας το συρματόπλεγμα, γύρω στην ελπίδα το συρματόπλεγμα... πολύ κρύο εφέτος...». «Αυτά τα κόκκινα σημάδια στους τοίχους, μπορεί να 'ναι κι από αίμα. Ολο το κόκκινο στις μέρες μας είναι αίμα»... 

Το 1975 παρουσιάζει ένα μεγάλο προσωπικό δίσκο με παραδοσιακά κομμάτια της Κρήτης, με τίτλο «Τα που θυμάμαι τραγουδώ». Το 1976, σε συνεργασία με τον Χριστόδουλο Χάλαρη, κυκλοφορεί ο «Ερωτόκριτος», ενώ, παράλληλα, τραγουδά στον «Κύκλο Σεφέρη», σε μουσική Ηλία Ανδριόπουλου. Ακολουθούν τα «Ερωτικά», οι «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι» του Γ. Μαρκόπουλου, τα «Αντιπολεμικά» των Λ. Κόκκοτου - Δ. Χριστοδούλου, τα «Ξυλουρέικα». Μετά το θάνατό του, ύστερα από τετράχρονη καθυστέρηση, κυκλοφόρησε το «Σάλπισμα», σε μουσική Λουκά Θάνου, όπου ο Ξυλούρης ερμηνεύει Βάρναλη, Καρυωτάκη, κ.ά. H «Μπαλάντα του κυρ Μένιου» θα ξεχωρίσει με το δυνατό και προφητικό της μήνυμα.

Δισκογραφία : Μια μαυροφόρα που περνά (1958), Ανυφαντού (1969), Ο Ψαρονίκος (1970), Μαντινάδες και χοροί (1970), Χρονικό (1970), Ριζίτικα (1971), Διάλειμμα (1972), Ιθαγένεια (1972), Διόνυσε καλοκαίρι μας (1972), Ο τροπικός της Παρθένου (1973), Ο Ξυλούρης τραγουδά για την Κρήτη (1973), Ο Στρατής Θαλασσινός ανάμεσα στους Αγάπανθους (1973), Περήφανη ράτσα (1973), Ακολουθία (1974), Το μεγάλο μας τσίρκο (1974), Παραστάσεις (1975), Ανεξάρτητα (1975), Κομέντια, η πάλη χωρικών και βασιλιάδων (1975), Καπνισμένο τσουκάλι (1975), Τα που θυμούμαι τραγουδώ (1975), Κύκλος Σεφέρη (1976), Ερωτόκριτος (1976), Η συμφωνία της Γιάλτας και της πικρής αγάπης (1976), Οι ελεύθεροι πολιορκημένοι (1977), Τα ερωτικά (1977), Τα Ξυλουρέικα (1978), Τα αντιπολεμικά (1978), Σάλπισμα (1978), 14 χρυσές επιτυχίες (1978) ενώ πολλοί δίσκοι βγήκαν και μετά το θάνατο του Νίκου Ξυλούρη.

Ηταν η φωνή που στα πατήματα και στις αναπνοές της αντηχούσαν οι κρητικές μαδάρες και συνάμα κουβαλούσε τα αρώματα της ποίησης του Σεφέρη, του Ελύτη, του Ρίτσου, του Βάρναλη, κ.ά. Ποτέ άλλοτε τραγουδιστής δεν πέρασε από το δημοτικό τραγούδι στο λόγιο, όχι μόνο χωρίς απώλειες, αλλά, αντίθετα, με δάφνες γενικής αναγνώρισης. Ο Αρχάγγελος της Κρήτης με την ίδια δύναμη που τραγούδησε ριζίτικα του τόπου του, τραγούδησε Μαρκόπουλο, Ξαρχάκο, Χάλαρη, Λεοντή, Κόκκοτο, Ανδριόπουλο, Γκάτσο, Γεωργουσόπουλο, Σεφέρη, Σολωμό, Κινδύνη, Ρίτσο, Φέρρη, κ.ά. Με αυτά τα τραγούδια, που μπόλιασε μοναδικά με το αξεπέραστο ηχόχρωμά του και τη λεβεντιά του, συντρόφεψε το λαό μας στις αναζητήσεις και στους αγώνες του.

Άντε θύμα, άντε ψώνιο

Άντε σύμβολο αιώνιο,

αν ξυπνήσεις μονομιάς

θα 'ρθει ανάποδα ο ντουνιάς